تعريف تحقيق تعريف‌هاي گوناگوني از «تحقيق» ارائه شده است كه ما تنها به دو مورد آن اشاره مي‌كنيم: «تحقيق عبارت است از يك عمل منظم كه در نتيجه‌ي آن پاسخ‌هايي براي سؤال‌هاي مورد نظر و مطرح شده در موضوع تحقيق به‌دست مي‌آيد.» مطابق اين تعريف بايد موضوعي را مطرح و طبق يك عمل منظم پاسخي براي آن پيدا نمود. آقاي حسين دهنوي نيز در تعريف تحقيق در كتاب خود به نام روش تحقيق چنين آورده است: «تحقيق در لغت؛ به معني وارسي‌ كردن، بر رسيدن، كشف حقيقت و به كنه حقيقت رسيدن، و در اصطلاح، كوشش علمي و انديشيدن توأم با طرح و نقشه براي كشف حقيقتي مجهول است.» ضرورت تحقيق در اين‌جا اين سؤال پيش مي‌آيد كه آيا تحقيق و صرف وقت براي آن ضرورت دارد نه؟ بايد دانست كه پايه‌هاي تصميم‌گيري يكي «وهم» است و ديگري «عقل»؛ بدين معني كه بشر عادتاً در زندگي يا بر مبناي وهم و خيال تصميم مي‌گيرد و به حل مشكلات خويش مي‌پردازد و يا بر پايه‌ي عقل و درايت. از ويژگي‌هاي معمول تصميم‌گيري‌ها براساس وهم و پندار، داشتن پايان و سرانجامي حسرت‌بار و ناموفق است. در حالي‌كه بارزترين و آشكارترين صفت تصميم‌گيري بر پايه‌ي عقل و درايت، پايان و نتيجه‌اي فرح‌بخش و موفق است . تلاش براي رواج فرهنگ تحقيق خصوصاً در ميان ما مسلمانان با توجه به اعتقاد مردم به وجود خرافات و موهومات از اهميت خاصي برخوردار است. علل پيشرفت كشورهاي اروپايي، توجه تمام و كمال به تحقيق در تمامي زمينه‌هاي علوم مادي مي‌باشد كه در اين راه زحمات طاقت‌فرسايي را تحمّل كرده‌اند. براي مثال مي‌توان به سفرهاي طولاني محققان غربي به كشورهاي دوردست براي چندين سال متمادي اشاره كرد. حال با توجه به تأكيد مكرر دين اسلام به تحقيق و عقلاني انديشيدن آن‌جا كه مي‌فرمايد: «و لا تقفُ ما ليس لك به علم» و يا عبارات قرآني «افلا يتفكرون»، «أفلا تعقلون» و «يا ايها الذين آمنوا إن جاءتكم فاسقٌ بنبأٍ فتبيّنوا» و… مي‌خواهد ما را از دنباله‌روي كوركورانه منع؛ هم‌چنين از توجه و دقت در زندگي سلف صالح كه گاه براي دست‌يابي به صحت و سقم يك حديث ماه‌ها رنج سفر را تحمّل مي‌كردند؛ چرا بايد ما مسلمانان، خصوصاً داعيان دين در اين عصر، از تحقيق‌هاي علمي به‌دور بود و صرفاً به بيان نظرات عمدتاً بي‌اساس و پايه‌ و با ذهنيت‌هاي ابتدايي و پيشين خود اكتفا نماييم. فوايد تحقيق: با تحقيق، روحيه كنجكاوي و شوق دست‌يابي به حقيقت در انسان ايجاد مي‌شود. روان آدمي شاداب مي‌گردد و در نتيجه‌ي آن، علم حياتي دوباره مي‌گيرد و بر شاخ و برگ آن افزوده مي‌شود. ملت‌ها رشد مي‌كنند و زمينه‌ي ابداعات و اختراعات فراهم مي‌گردد. در بين ملت‌هايي كه اهل تحقيقند، تعصبات بي‌جا از بين مي‌رود و فرهنگ جامعه تعالي مي‌يابد با تحقيق در موضوعات ديني و مكتبي، حق از باطل جدا گشته، حقايق و اسرار مكتب اسلام معرفي مي‌شوند . و موهومات و خرافات در جامعه رنگ مي‌بازد. برداشت‌ها و نظرات شخصي و سليقه‌اي از قرآن و سنت ملاك و معيار قرار نمي‌گيرد و افراد جامعه ياد مي‌گيرند كه موضوعي را بدون استناد قوي و بدون تحقيق و بررسي از فرد يا افرادي قبول نكنند. انواع تحقيق تحقيق بر دو نوع است: 1. تحقيق فردي: يك فرد، موضوعي را انتخاب و به بررسي آن مي‌پردازد. چنين تحقيقي داراي موضوعي منسجم و به دور از تعارض و تناقض مي‌باشد. اما دامنه‌ي تحقيق محدود بوده، بحث مختصر و يك بعدي مي‌شود. 2. تحقيق گروهي: دو يا چند نفر با هم يك موضوع را بررسي مي‌كنند. گاهي هر فرد موضوعي را بررسي كرده و بعد آن‌ها را كنار هم گذاشته، تأليفي ارائه مي‌دهند (تحقيق افقي). يا اين‌كه همه با هم در يك زمان، مسأله‌اي را بررسي و نتيجه را عرضه مي‌كنند (تحقيق عمودي). محصول چنين تحقيقي ارزشمندتر و قابل اعتمادتر از محصول فردي است. تحقيقات پردامنه و وسيع همچون تهيه‌ي دايرة‌المعارف‌ها و لغت‌نامه‌ها با اين شيوه آسان‌تر بوده، بلكه به صورت فردي اگر غير ممكن نباشد، بسيار سخت خواهد بود. اصول تحقيق گروهي: لازمه‌ي انجام تحقيق گروهي رعايت مواردي است كه مختصراً در زير به آن‌ها اشاره مي‌شود. 1. داشتن هدف مشترك توسط همه‌ي اعضاء. 2. پايبندي همه‌ي اعضاء به طرح تحقيق . 3. عمل به وظيفه‌اي كه مدير تحقيق به عهده‌ي هر فرد مي‌گذارد. 4. روش يكسان براي گردآوري اطلاعات و تبعيت از آن روش. 5. مشورت و تبادل افكار در مواردي كه اختلاف رأي و نظر وجود دارد و پرهيز از اعمال سليقه‌ي شخصي. 6. هماهنگي در خاتمه‌ي تحقيق و تدوين با يك قلم واحد. عناصر تحقيق گروهي: تحقيق گروهي داراي دو عنصر اساسي مدير و اعضاي تحقيق مي‌باشد. مدير تحقيق كار هماهنگي، ادراه‌ي مالي و... را بر عهده دارد و اعضاي تحقيق به اعضاي علمي و خدماتي (كادر حروف‌چيني، حمل و نقل و خدمات‌رساني به اعضاء) تقسيم شده و هر كدام در راستاي وظيفه‌ي خود اقدام مي‌كنند. روش‌هاي تحقيق تحقيق چه به صورت فردي و چه به صورت گروهي بر اساس نياز، روش‌هاي گوناگوني دارد كه جهت آشنايي در زير تيتروار به آن‌ها اشاره مي‌شود: 1. ‌تحقيق تاريخي 2. ‌توصيفي 3. ‌تداومي و مقطعي 4. موردي و زمينه‌اي 5. همبستگي يا هم‌خواني 6. علّي يا پس از وقوع 7. تجربي حقيقي 8. نيمه تجربي 9. عملي 10. روش كتابخانه‌اي: يكي از راه‌هاي انجام تحقيق، روش كتابخانه‌اي مي‌باشد. در اين روش كه به آن روش «مطالعه‌اي» نيز گفته مي‌شود، تحقيق خود را از راه مطالعه‌ي منابع و مأخذ مختلف انجام مي‌دهيم. در ادامه‌ي مطلب به بيان مفصل چگونگي انجام آن مي‌پردازيم. مراحل تحقيق در روش كتابخانه‌اي در قسمت قبلي به مسايل نظري در مورد تحقيق پرداختيم، حال در اين قسمت به افدامات عملي در اين مرحله در رابطه با شروع يك كار تحقيقي خواهيم پرداخت. مراحلي كه اگر به ترتيب ذكر شده توسط محقق به‌كار گرفته شوند، محقق را در ارائه‌ي يك تحقيق مفيد مطابق با اصول علمي ياري خواهد كرد. اما قبل از آن بايد توجه داشت كه محقق در حد توانايي ناچار است برخي از وسايل و امكانات مورد نياز را تهيه كند كه از جمله مي‌توان به كاغذ A4، فيش‌هاي مخصوص فيش‌برداري، مداد، پاك‌كن، خودكار، زيرنويس، پوشه (براي نگه‌داري فيش‌ها)، ميز و صندلي مناسب و... اشاره كرد. مراحل اجراي تحقيق به صورت مختصر به ترتيب به شرح زير مي‌باشند، كه انتظار مي‌رود محقق با تبعيت از مراحل تعيين شده بتواند تحقيق علمي قابل قبولي ارائه دهد. 1. طرح و نقشه‌ي ابتدايي: محقق همچون مسافري قبل از حركت كلياتي را بايد مورد توجه قرار ‌دهد از جمله: موضوع كلي تحقيق (سياسي، اجتماعي و...)، نوع نوشته (مقاله، رساله‌ي علمي، كتاب و...)، هدف نوشته (توصيف، اثبات مطلب، تهيه‌ي گزارش)، روش تحقيق (براساس روش‌هاي ارائه شده در روش‌هاي تحقيق)، نوع مخاطب (سوادآموز، دانشگاهي و...)، حجم اثر، مهلت ارائه‌ي اثر، توانايي محقق، هزينه‌ي تحقيق.